Сағындықұлы Жанақ
Суырып салма ақын, қазақ поэзиясының дүлдүлі Жанақ Сағындықұлы Абыралы ауданында туған. 76 жас жасап, 1856 жылы Кент бойында қайтыс болған.
Әкесі белгілі аңшы болған. 1748-58 жылдары қазақ-қалмақ соғысында мергендігімен көзге түскен. Жанақ ауыл молдасынан дәріс алып, хадимше хат танып, діни білім алған. Кейіннен әкесі Түркістан өңіріндегі Қарнақ медресесінде, Ташкент қаласындағы медреседе оқытқан.
Ақын Жанақ жастайынан ел аралап, бойындағы туа біткен дарынымен, өнерімен елдің көңілін өзіне аударған. Мал жинауды кәсіп етпей, кедейлік зардабын шеге жүріп, өнерді аса қадірлеген. Соның арқасында Жетісу, Семей, Кереку, Қарақаралы, Аягөз, Тарбағатай сияқты елдерді шарлап, халқының мұң-мүддесін өлең-жырға қосты. Сол үшін де халқы ақынын құрметтеген. Қазақ жері орыс патшалығының билігіне өткен кезде, мамыражай қазақ халқының тіршілігінде жат қылықтар пайда бола бастады.
Асқар тауды бұлт басып, мұнар алып,
Теріскей тебіні жоқ ел болған кез.
Ханнан қайрат, байынан қайыр кетіп,
Телміріп теңдігі жоқ ел болған кез,- деп
Жанақ акын тебірене жырлайды. Сол кездегі халқы үшін қызмет еткен ақын-жыраулар бай көпшіктерді қатты сынап, халқының бойындағы күйзелісті көріп өздері де қатты қайғырады. Осы сыншылдык өнер Абайға да қатты әср еткен.
Жанақтың хан, төренің емес, халық мұратын көксегенін оның «Айдабол Шоңға», «Рүстем Төреге», Бекі төреге айтқан өлеңдерінен байқалады. Мәселен, кылышын қынабынан суырған Рүстемге әдейілеп іздеп барып, басын қатерге тігіп тайсалмай:
Тоқта, тоқта, әй төре, Арғын елмін,
Құбыладан екпіндей соққан желмін.
Қазақ түгілі маңайыма өзге келмей,
Ежелден асу бермес, сары белмін, -деп менменсіген төренің аптығын басады.
«Рүстем төреге айтқаны» – Жанақтың ең үлкен көркем туындысы. Мұндағы Рүстем бейнесі қатал да бар түлғасымен көрінеді. Елден пара алуды көсіп еткен сотқар төренің бетін аяусыз тілгілейді. Осындай өткір өлеңдері жағынан Абайға ұқсастығы байқалады.
Жанақ ақын ғұмырын өнерге бағыштап, келешек ұрпақ үшін өшпес қазына, өлмес мұра қалдырған. 1790-97 жылдары Сырым Датұлы бастаған көтеріліске қатысып, қозғалыс жаршыларының бірі болған.
Жанақ ақынның мұраларын зерттеп, жұртшылыққа жариялаған білгірлер Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, М.Мағауин, С.Қирабаев, Т.Жұртбай, Х.Сүйіншәлиев т.б. Семейлік басшы қызметтерде көп жыл қызмет етіп, зейнеткерлікке шыкқаннан кейін бойындағы қаламгерлік талантымен танылған белгілі азамат Сейітжан Тәбәрікүлы Жанаққа ден қойып, кітабын жазып шықты.
Айтыс, дастан өнерінде Жанақтың өзіндік мектебі болған: атақты Сегіз Сері, Шөже, Түбек, Бақтыбай,Сүйінбай оны өздеріне ұстаз ретінде үлгі түтқан.
Сонымен қатар Жанақ қобыз тартудың да шебері болған.
Ш.Уәлиханов қазақ акындары жайлы еңбегінде: «Атақты суырып салма ақын Жанақ қайтыс болғаннан кейін, жыр толғайтын және қобызда ойнайтын ешкім болмай қалды» – деп тебірене жазады. (Валиханов Ч. Соб.соч. том 1 с.199)
Оның сазгерлік, әншілік өнер иесі екендігі жөнінде халқымыздың белгілі өнер зерттеушісі, сазгер І.Жақановтың еңбектері бар.
Жанақ ақын суырып салма дарын иесі болумен қатар, үлкен айтыс ақыны да. Ол туралы М.Әуезов шығармалар жинағында: «Жанақпен Найман ішінде бастығы Түбек болып айтысқан он алты ақын тегіс жеңіледі» – дейді. Ақын өз заманындағы озбырлықты, теңсіздікті әшкерелеп, кедей-көпшіктердің мұңын жоқтаған.
«Жанақ ақын жақсылықты дәріптеп, кемшілікті сынаушы, тарыққанда – ақылшысы, қуанғанда – сайраушысы болыпты халқының», – деп жазады С.Мұқанов.
Сонымен, Жанақ ақын – асқан қобызшы, шебер домбырашы, халық жырын тынбай толғайтын жыршы. Жай ақын емес, «от ауызды, орақ тілді» ақын. Оның терең мағыналы жырлары ұрпактан-ұрпаққа мұра болып қалмақ.
Қаламгер Сейітжан аға ел ауызында әлі де сақталған ақынның белгісіз өлеңдерін теріп, ақын өміріне байланысты деректерді анықтап берді.
Тәбәрікұлы С. Жанақ ақын,- Алматы: Сөзстан, 1997.-155 б.
Тәбәрікұлы С. Жанақ ақын: (1770-1856) //Жұлдыз.-1998.-№2.-114-144 б.
Тәбәрікұлы С. Жыр дүлділі: (Жанақ ақынның туғанына 225 жыл толуы қарсаңында)// Семей таңы.-1995.-4 мамыр.
XIX ғасырдағы қазақ ақындары.-Алматы: «Ғылым» баспасы, 1988.-13- 256.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия: 3-том.-Алматы, 2001.-526 б.
Сапаев Ғазиз
Ғазиз Сапаев 1926 жылы 10 қазанда Семей өңірінің Тарбағатай ауданындағы «Қарасу» совхозының «Ақмектеп» бөлімшесінде дүниеге келген, Семей педагогикалық институтын қазақ тілі мен әдебиеті бойынша бітірген соң он жылдай мұғалім болып, 1959-1981 жылдан бастап зейнет демалысына шыққанға дейін облыстық «Семей таңы» газетінде мәдениет және жоғарғы оқу орындары бөлімінің меңгерушісі міндетін атқарды. Редакцияда қызмет істеп жүрген кезінде мәдениет, әдебиет саласы бойынша өнер адамдары, ақын-жазушылар, ғалымдар туралы мақақалар жазды, бірнеше сыни мақалалардың да авторы. СССР-дың Жазушылар және Журналистер Одағының мүшесі.
Жазушының шығармашылық қызметі 1950-жылдардан басталды. Алғашқы повесі «Жыл жемісі» 1963 жылы жарияланды. Кітапта жоғары оқу орнын бітіріп енді ғана еңбекке кіріскен жас мұғалім Ержан туралы, оның ұстаздық жолдағы оқу мен еңбек процесін өзара ұштастырудағы бағыты сөз болады. Демек, педагог-автор совет мектептерінің даму жолын, яғни бүгінгі таңда жүзеге асып жатқан мектеп реформасын дәл болжай білген.
Жазушының өзіндік екінші белесі – «Менің Көгершінім» (1969) повесі. Мұнда ол жастар тәрбиесі туралы көкейтесті мәселені алдымызға тартады. Онда жеңіл жүрісті ортаға кетіп қала жаздаған Тентеш ауыл қызы Көгершінмен танысып, өміріне күрт өзгеріс еніп, еңбекке араласады.
Ғазиз Сапаевтың «Гүлдана» кітабына (1977) екі повесть және әңгімелері енген. Бұлардың ішінде шоқтығы биігі – «Гүлдана» повесі. Соғыс күндеріндегі колхозды ауыл, майданға кеткен азаматтардың орнына жұмыс істеп жүрген бала-шаға, қарттар мен әйелдердің жанкешті ерен еңбегін баяндайды. Бұл тақырып сол кезде қазақ әдебиетінің басты тақырыптарының бірі болғандықтан автор Гүлдана мен Ерболдың өзара қарым-қатынасын, бір-біріне деген адал сүйіспеншілігін орталық арна ете отырып, өзіндік қолтаңба танытады. Аз көрінсе де қимыл-әрекетімен, дара мінезімен есте қалатын кейіпкерлер – Сәлім, Бораш, Жаңыл Қайыржан, Кәкендер бейнесі де айшықты кестеленген. Гүлдана мен Ерболдың қосыла алмаған себептері де тартымды шешілген. Сайып келгенде осы жайттың өзі-ақ оқырманға түрлі ой салып, өз махаббаты үшін әрқашан да күрескер болуға шақырғандай.
Осы жинақтағы екінші повесть «Тойым-той» да жазушының қаламы төселіп, кемел прозаик болғандығына айғақ деу қажет. Бұл туындысында жазушы оқуға түсем деп қалаға келіп, үш жыл бойы босқа сенделіп жүрген Жақаттың басынан кешкен хикаяттарды суреттей отырып, бүгінгі жастар өмірінің көлеңкелі бір сәттерін сатираның уытты тілімен шенеп, әрі қызықты, әрі ұлағатты етіп бере алған. Жақаттың көп қылығынан жиренесіз, күле отырып әрнеге ойға қаласыз… Повестің тартымды сюжеті ондағы тартыс өзегінен туған-ды. Екінші сөзбен айтқанда, қақтығыс пәрменділігі драма жазуға сұранып тұрғандай еді. Шынында да солай болды.
Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің репертуарына қабылданған Ғ.Сапаевтың «Тойым-той», «Қиын екен қыз дегенің» пьесалары 1977-1984 жылдар аралығында Абай атындағы Семей облыстық музыка-драма театрының сахнасында үздіксіз қойылып, көремендер көңілінен шықты.
«Туған жерден алыста» (1982) атты көлемді повесі ауыр жылдарда адасып жүріп Қытайдың Шынжаң өлкесіне тап болған бір түтіннің басынан кешкен ауыртпалықтары, сол семьяның Есен деген ұрпағының есейе келіп, туған еліне қайтып оралғаны арқау болған. Ең әлдымен бұл повесть өзінің шынайлығымен, «аржақтағы» алыс елдің жерін, дәстүрін, тілін, адамдарын жете біліп, көзімен көргендей нақтылы суреттеуімен оқушыны еліктіреді. Әрине, жас Есеннің керген-білгені, Отанға деген сүйіспеншілігі, ақыры сол махаббат оны елге сүйреп, бұл жолда сүйген қызына, туған анасына деген шынайы махаббатын да құрбан еткені адамның іші-бауырын елжірететін хикаяттар. Повестің сәтті шығу тегін емес… Есеннің басынан кешкендерін автордың өзі де көрген жайттар. Жас күнінде адасқан ата-анасымен алысқа кеткен автордың есейе келе есін жиып, Ұлы Отан соғысы жүріп жатқан ауыр күндерде туған еліне қайтып оралғаны ақиқат, демек автор көп жылдардан соң басынан кешкендерін көркемдеу құралдарының жәрдемімен сомдап, оқушыға ғибрат еткендей сәтті туынды жасап шыққан. Автордың осы еңбегін жастарымызды патриоттыққа тәрбиелейтін сәтті туынды деп бағалау лайық.
«Жазушы» баспасынан Сапаевтың «Жол үстінде» (1989) кітабы басылып шықты. Бұл кітапта екі повесть, бірі – «Жол үстінде» повесі. Мұнда журналистер өмірі бейнеленген. Екіншісі «Үшөркеш» советтік дәуірде бір шопанның басынан кешкен қорлық-зорлығы. Сапаев жаңа тарихтың ең үлкен тауқыметтерін бастан кешірген қазақ жазушысы. «Туған жерден алыста» повесінің мазмұнын кеңейтіп, «Фолиант» баспасынан «Сағыныш» деген атпен роман болып 2002 жылы жарыққа шықты. Романның басты кейіпкері – Есен автордың өз прототипі, автобиографиялық туынды. «Сағыныш» Кеңестер Одағында өмір кешкен елдің басынан өткен ірі әлеуметтік күйзелістерді тұтас қамтиды. 2011 жылы Алтай-Ертіс кітапханасы бойынша облыс әкімі Б.Сапарбаевтың басшылығымен «Бел-белестер» деген кітабы жарыққа шықты. Онда өлеңдері, әңгімелері, естеліктері енгізілген.
Бүгінгі таңда жазушы, ақын, ұстаз Ғазиз Сапаев құрметті еңбек демалысында, отбасынында бала, немере қызығын көріп отырған бақытты әке, ата.
Тәбәрікұлы С. Жанақ ақын,- Алматы: Сөзстан, 1997.-155 б.
Тәбәрікұлы С. Жанақ ақын: (1770-1856) //Жұлдыз.-1998.-№2.-114-144 б.
Тәбәрікұлы С. Жыр дүлділі: (Жанақ ақынның туғанына 225 жыл толуы қарсаңында)// Семей таңы.-1995.-4 мамыр.
XIX ғасырдағы қазақ ақындары.-Алматы: «Ғылым» баспасы, 1988.-13- 256.
Қазақстан. Ұлттық энциклопедия: 3-том.-Алматы, 2001.-526 б.
Сейсенбаев Роллан
Роллан Шәкенұлы Сейсенбаев 1946 жылы 11 қазанда Семейде туған. 1970 жылы Семей инженер-технологиялық институтын бітірген. Іскер жас жігіт облыстық комсомол комитетінде, қалалық.атқару комитетінде қызметтер атқарған, Мәскеудегі М.Горький атыңдағы Әдебиет институты жанындағы жоғарғы курсты бітірген.
Қазақ жазушысын өз жұрты ғана емес, өзге жұрт та таныды. Оның «Тау басында түйіскен жол», «Түнгі диалог», «Сағынтып жеткен жаз еді» кітаптары қазақ оқырмандарына қазақ тілінде жетті. Жазушы жиырма жылдан астам уақыт Мәскеуде Жазушылар Одағы қазақ әдебиетінің өкілі болып қызмет атқарады. «Всего одна ночь», «Если хочешь жить», «Дни октября», «Трон сатаны» т.б. кітаптары орыс, ағылшын тілінде шықты.
Төрткүл дүниеге Абайды танытуды алдына мақсат етіп койды. Абай арқылы қазақты бүкіл әлемге танытты. Шетелде Абайды он бес тілге аудартты. 1995 жылы Лондон қаласында «Абай үйі» ашылды.
Роллан Сейсенбаев тек проза ғана емес, драмалық шығармалар да жазды. Оның «Өзімді іздеп жүрмін» пьесасы 1975 жылы драматургтердің Бүкілодақтық конкурсында жүлдеге ие болды.
Сейсенбаев Р. Өмір қымбат, Отан одан да қымбат //Парасат.-1995.-№ 5.-136.
Сейсенбаев Р. Адамдарды ізгілік біріктіреді // Семей таңы.-1991.-12 сәуір.
Сейсенбаев Р. Ұлы мұралар ұрпақка жетеді // Егемен Қазақстан. -2002. -13 сәуір.- 6 б.
Сейсенбаев Р. Игі жақсылардың көбі Абайдан бейхабар…»: Жазушымен сұхбат // Ертіс өңірі.-2009.-28 қаңтар.-8 б.
Зекеұулы Қ. Жазушымен кездесу //Семей таңы,-2001.-9 ақпан.-5 б.
Сейсенұлы Дәулет
Жазушы-журналист Дәулет Сейсенұлы 1949 жылы 28 ақпанда Семей облысының Абай ауданы Саржал ауылында туған. 1971 жылы Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Облыстық «Семей таңы» газетінде, облыстық партия комитетінде қызмет атқарған. 1983 жылдан бері республикалқ «Егемен Қазақстан» газетінің Семей өңірі бойынша тілшісі. Осы жылдарда «Ақиқат»журналында, еларалық «Заман Қазақстан», облыстық әкімшілікте қызмет істеген. Соңғы жиырма жыл бойы, арасындағы бірер жылды есептемегенде, республикалық «Егемен Қазақстан» газетінің Семей өңірі бойынша тілшісі ретінде жемісті қызмет тақарып келеді.
Ол «Жұлдыздар сөнбейді» атты әңгімелер жинағының, «Қазақтың саны қанша», «Семей елі, Семей жері», «Шежірелі Шыңғыстау» атты деректі кітаптардың авторы. 2007 жылы қаламгер Дәулет Сейсенұлының ғұлама ақын Шәкәрімнің туғанына 150 жыл толуына орай «Нартұлға» сериясымен жарық көрген әдеби көркем тілді ««Шәкәрім» атты ғұмырбаяндық кітабы жарыққа шықты. «Шежірелі Шыңғыстау» атты толғаужинағында Абай, шәкәрім, Мұхтар сынды тұлғалар туған өңірдің кешегі, бергі тарихы туралы соңғы жылдары жазылған әңгіме, толғау, очерктері тастырылған:
«Ядролық сынақ аймағы» кітабында Абыралы, қайнар өңірінің щерлі тарихы мен Семей атом полигоны жаьылғаннан бергі жиырма жыл уақыт ішіндегі оңды істерібаяндалған.
Соның айғағындай ел тәуелсіздігінің он жылдығына орай Елбасының Алғыс хатымен марапатталған, Семей қаласыныңжәне Абай ауданының құрметті азаматы, Қазақстан Журналистер одағы (1995) және облыс әкімі (2003) сыйлықтарының лауреаты. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің құрметті профессоры.
Дәулет Сейсенұлы Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, Семей қаласы мен Абай ауданының құрметті азаматы. Қазақстан Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты, Облыс әкімі сыйлығының лауреаты, журналист, «Егемен Қазақстан» газетінің Семейдегі меншікті тілшісі.
Сейсенұлы Д. Семей елі, Семей жері.-Семей, 2001.-400 б.
Сейсенұлы Д. Шәкәрім:Ғұмырнамалық баян.-Астана:Фолиант, 2007.-264
Ахметбекова А. Шежіреден сыр шертеді //Семей таңы.-2004.-19 қараша.-6
Сейсенұлы Д. Шежірелі Шыңғыстау: деректі әңгіме, очерк, публицистика, толғау.-Семей, 2004.-161 б.
Сейсенұлы М. Ядролық сынақ аймағы: кеше және бүгін: деректі әңгіме, очерк, публицистикалық толғау.-Новосібір, 2011.-265 б.
Сәрсеке Медеу
Жазушы Медеу Сәрсеке 1936 жылы 2 қаңтарда Абыралы ауданының Қайнар кеңшарында туған. Орта мектепті 1953 жылы бітіріп, Қазақтың Политехникалық инстиутына түсіп, білім алып шыққан соң журналистикаға келеді. «Лениншіл жас» газетінде жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушісі болып қызметін бастайды.
Кейіннен Семейге келіп, зауытқа инженер болып қызмет етеді. Өндіріс пен жазушылықты қатар алып жүреді. Әрине, басты қызметі әдебиет болды. «Ғажайпы сәуле», «Көрінбестің көлеңкесі» мен «Жетінші толқын» ғылыми фантастикалық туындыларын жарыққа шығарды. Өзі ортасында жүрген өндірістің қилы-қилы сырларын, онда еңбек ететін адамдар туралы күрделі шығармалар жазады.
Ол алтын, күміс ақтарған, мырыш тасқындатқан кенді Алтайдың тіршілік-тынысын, өмір ағысын суреттейтін «Жаңғырық» романын жазады.
Кейіннен жалғасы ретінде «Көмбе» романын жазады.
2002 жылы академик Қ. Сәтбаев жайлы орыс тілінде «Планета Сатпаева» және «Через тернии» кітаптары оқырманға жол тартқанда саналы ғұмырын қазақтың Қанышына арнаған белгілі жазушы Медеу Сәрсеке атақты ғалымды әлемнің 112 еліне танытқан сутеткер еді.
Жазушы тағы да бір есімді оқырмандарына танытып отыр. Ол «Ғибратты ғұмыр» сериясымен «Ебіней Бекетов» атты күрделі еңбек еді. Мұнда Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, біртуар ғалым Ебіней Арыстанұлы Бекетовтің қиын да, қилы тағдыры, ғұмыр тарихы туралы сыр шертеді.
Сәрсеке М. Мәскеу «ЖЗЛ» сеиясы. 9-кітап // Егемен Қазақстан.-2010.-29 желтоқсан.-13 б.
Сәрсеке М. Қырық жыл өмірімді Сәтбаевқа арнағаныма титтей де өкінбеймін // Дидар.-2010.-27 наурыз.-5 б.
Сәрсеке М. Газетпен бірге есейдім // Семей таңы.-2009.-3 желтоқсан.-5 б.
Сәрсеке М. Тамыры тереңге жеткен: ғұлама ғалым, әйгілі әдебиетші, ақын, аудармашы, сыншы Ебіней Бекетов туралы // Семей таңы.-2005.-18 наурыз.
Сәрсеке М. Абай тойы.- Алматы: Атамұра, 1996.-288 б.
Сәрсеке М. «Ақылды адам арманмен егеспейді: «Бес тұғыр» жинағы туралы // Семей таңы.-2000.-1 қыркүйек.
Сәрсеке М. Қазақтың Қанышы: Роман эссе .- Алматы: Атамұра, 1999.-592 б.
Сәрсеке М. Тарақты және Қаракесек шежіресі.- Алматы: Атамұра, 1995.-272 б.
Бәшей К. Ұлыны ұлықтаудың үлгісі // Ертіс өңірі.-2004.-22 қаңтар.-27 .
М.Сәрсекенің «Сәтбаев» ғұмырнамасы Мәскеуден шықты // Дидар.-2003.-27 желтоқсан.-2 б.
Сәрсеке М. Сәтбаев әлемінің сыры // Семей таңы.-2002.-6 қыркүйек.-4 б.
Сұлтанбеков Мұрат
Мұрат Сұлтанбеков 1938 жылы 28 қаңтарда дүниеге келді. Семей қаласының тумасы Мұрат Сұлтанбековтің шығармашылық жолының басталуы қатаң саясаттың алпысыншы жылдарының басына дәп келді.
Бұл замана толқуы қазақ мәдениетіне әнде Шәмші, Бекен, поэзияда Олжас, Тұманбай бастаған жаңа толқынды әкелді. Осы жаңа толқынның өкілі ретінде Семейден шыққан жас ақынның бірі -Мұрат Сұлтанбеков болды.
Ақын Сұлтанбеков – орыс, қазақ тілдерінде бірдей тамаша жазатын, екі тілдің құпия сырларын жетік ұғатын ақын. Ұлы Пушкин музасы мен туған тілден нәр алған Мұрат байтақ республикамыздың кемелді әдебиетінде өз үнін, жүрек сырын орыс тілінде өрнектеп жүрген санаулы қаламгерлердің бірі.
1960 жылы Семей педагогикалық институтын бітіре сала Мәскеу қаласындағы аспирантурада оқыған кезеңі де, 1962 жылы халықаралык жағдайдың шиеленісуіне орай кенеттен әскер қатарына шақырылған жылдары да поэзияға деген құштарлығын ортайта алмады. 1969 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан алғашқы өлеңдер жинағының жарық көруі осы ізденістің арқасы. Орыс тілді қазақ ақыны 1970-80-жылдары да поэзия саласында өнімді еңбек етті. Таза ақындық жүректен төгілген лирикалық өлеңдері мен «Окно однокласницы» атты поэмасында жырлаған шынайы сезім кімді де болса баурап алары анық. Осы жылдары ақын ғалымдық жолын да мұрат етті. «Вопросы литературы», «Дружба народов», «Простор» журнал-дарында ғылыми-публистикалық мақалалары жарияланып жатты.
«Абай поэмалары» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын ойдағыдай қорғап шықты. Сұлтанбеков шығармашылығының қомақты бөлігі- Абай, Шәкәрім, Мұхтар мұраларын зерттеу еңбектеріне тоқталсақ «Дағыстан» поэмасынан басталған Абай тақырыбының желісі Мұрат шығармашьшығынан үзілген жоқ. Оның абайтану іліміне қосқан үлесі Абайдың он өлеңін, 45-қарасөзін, Абай баласы Тұрағұлдың «Әкем туралы» естелігін аударғанын айтуға болады. Мұрат Сұлтанбеков Шәкәрімнің екі бірдей поэмасын «Қалқаман-Мамыр» және «Еңлік-Кебек» поэмаларын, Ғ.Мүсіреповтің «Жалбыр» пьесасын орыс тіліне үлкен шеберлікпен аударды.
Сұлтанбеков М. Чайка Прииртышья: Өлеңдер, поэмалар және аудармалары.-Семей, 2011.-446 б.
Сұлтанбеков М. Бетховеннің «Аппасиона тасы»; Байырғы тұрғынының; Москва; Күзгі бақта; Алғашқы достарым: (Өлеңдер) Ауд.Е.Асылбеков // Семей таңы.-1988.-28 январь.
Сұлтанбеков М. Өлеңдер: Ауд .Асылбеков Е. // Семей таңы.-1988.-28 январь.
Еспенбетов А. Бәрімізге ортақ орыс тілінде: (М.Сұлтанбеков-50 жаста) // Семей таңы.-1988.-28 январь.
Жанболатов М. «Жалбыр» Кремль сахнасында қойылғанда: (Ғалым, ақын, аудармашы М.Сұлтапбеков-60 жаста ) // Үш анық.- 1998.- қаңтар.
Омаров А. Мұратына адалдық: (Ақынның шығармашылық жолы туралы) // Үш анық.-1998.-қаңтар.
Тәңірбергенов Әріп
Абай шәкірттерінің ішінде аса талантты ақынның бірі – Әріп Тәңірбергенов.
”…Мұраларының бәрінде де Абайға жақын келіп, ой-сана жағынан да, шеберлік, стиль, үлгі жағынан да ұлы ақынның реалистік дәстүріне үнемі иық сүйеп отыратындығын сездіреді” – дейді М.Әуезов.
Әріп ақын бұрынғы Семей облысы, Жарма ауданында 1856 жылы дүниеге келген.
Ақынның ата-бабалары тарихта белгілі шешен-би, атақты ақын, болған. Байғарадан Ақтайлақ бастатқан он жеті ақын шыққан. Сондықтан, Әріптің ақындық өнеріне әсер еткен өскен ортасы, Байғара бастаған ақындар мектебі болды.
Ауызша мәліметтерге қарағанда, болашақ ақын 11-12 жасынан бастап, ауыл мектебінде сауатын ашқан соң, ары қарай білім алуды арман етеді.
Жас кезінен болашақ ақын өлеңдерін Абайға еліктеп жазған. Әсіресе, ағартушылық, сыншылдық бағыттарына жиі назар аударған. Серікбай қажыға, Байларға, Қабдолла биге, Тәрібек болсықа т.б. өлеңдерінде Абай үлгісіндегі сыншылдық қасиеті көрінеді. Жастарды оқу, білімге шақырған ”Ғылым туралы”, ”Еңбек туралы”, ”Шәкірттеріме” т.б. өлеңдерінде де Абайдың ағартушылық идеалары жалғасын тапқан.
Әріптің алдын көрген Шұғбан, Шәкір сияқты шәкірт ақындар ұстаз ақынның қасиетін терең түсініп, тебірене жырлайды. Ақын өлеңдерінде Шығыс дастандарындағы ғашықтар аты және араб, парсы сөздері де көп кездеседі. Бұл мәселе Шығыс ақындарының шығармаларын көп оқығандығын және тілді жақсы білгендігін көрсетеді.
Тәңірбергенов Ә. Тәуке хан мен Ұрқия айтысы // Қазақ әдебиеті.-1994.-4 қараша.
Әріп // Абай. Энциклопедия.- Алматы: «Атамұра», 1995.-720 б.
Бейсенбаев Ә. Әріп ақын туралы жаңа деректер // Семей таңы.-1978.-7 апр.
Жұмаділов Қ. Сонымен Біржан-Сара айтысын шығарған кім? // Қазақ әдебиеті.-1995.-5 желтоқсан.
Кенжебаев Х. Үш өлеңнің тарихы // Семей таңы.-1997.-12 сәуір.
Мұхамедханов Қ. Ақын жыры: Октябрь // Қазақ әдебиеті.-1978.-28 октябрь.
Туғанбаев Қашаф
Кезінде қазақтың Маяковскийі атанған, қайнардың тумасы, өзінің саяси-әлеуметтік өлендерімен қалың оқырманды баурай білген ақын, драматург Қашаф Айтжанұлы (1924-1993) өмірінің нағыз жемісті кезендерін Семей таңы газетінің редакциясында өткізді.
Ол ақын ретінде республика жұртшылығына ерте танылды. «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» газетінде өлең, дастаны басылып жүрген ақын 1958 жылы «Партбилет» кітапшасы басылысымен жұртшылық назарын бірден өзіне аударды. Өткір де өршіл, жүрек қылынтебірентетін нәзік те сыршыл өлендер оқырман көңіліне дөп тиді.
Ақынжанды ақындар Қашафтың келесі өлендер жинағын асыға күтті. Бірақ ақынның екінші өлеңі 21 жылдан соң 1979 жылы шықты. Өлендерінің көпшілігі Маяковский үлгісімен – әр жолы бөлшектеніп жазылған.
Қашаф ақындық өнермен ғана шектелмей, драматургиямен шұғылданды. Соның дәлелі ретінде «Қызыл Қатыран» деген пьесасы бірінші рет Семей облыстық театрында қойылып, көрермендердің жоғары бағасын алды. Бұл шығармасында ауыл шаруашылығын коллективтендіру мәселесін негізге ала отырып, сол кездегі ел өмірін бейнелейді.
Қашаф Тұғанбаев біраз жыл Абай мұражайын басқарып, театрда әдеби кеңесші болып та қызмет атқарды. Сөйтіп, облыс мәдениетінде өзіндік қолтаңбасын қалдырды.
Тұғанбаев Қ. Ауылым менің осындай // Ертіс.- 1966. – 26 февраль
Тұғанбаев Қ. Даланың қожасы: (Өлең) // Семей таңы. – 1978. – 20 сентябрь.
Тұганбаев Қ. Жеңіс, бейбітшілік, сәби: (Өлендер) // Семей таңы.-1982.-8 май.
Тұғанбаев Қ. Қайнар сағынышы: (Өлең) // Семей таңы.-1975.-3 января
Тұғанбаев Қ. Новосибирск. Мен Советтің тумасы. Қосылайық домбырам: (Өлендер) // Семей таңы. – 1979. – 13 апреля
Тұғанбаев Қ. Партбилет: Өлендер жинағы. –Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 49б.
Алексеев Н. Бір беттен қайтпаған: (Естелік) // Семей таңы. – 1994. – 21 мамыр.
Имаханов Б. Ақылшы ағамыз еді: (Естелік) // Семей таңы. – 1994. – 26 ақпан.
Қабылбаев С. Асылдың сынығындай жарқылдаған: (Қ.Туғанбаевтың туғанына 70 жыл) // Семей таңы. – 1994. – 21 мамыр.
Шәріпов Әди
1912 жылдың 19 желтоқсанында дүниеге келген Жарма ауданы, Малиновка селосынының тумасы Әди Шәріповтің XX ғасырдың басындағы дүрбелең, 1930-жылдардағы ашаршылық, 1937 жылғы қанды қырғын, 1941-1945 жылдардағы соғыс, одан кейінгі қазақ халқының тіршілігі, көзімен көріп, көңіліне тоқыған ұзақ өмір жолы өнегелі.
Ұлы Отан соғысы жылдары жазылған «Партизан қызы», «Ормандағы от», «Бір тонның тарихы» атты повестерін халқымыз жылы қабылдап, сүйіп оқитын шығармаларына айналды.
Ұзақ жылдар бойы жазушы әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек етті. Ол- филология ғылымының докторы, 350-ден астам ғылыми мақалалар мен зерттеулердің, монографиялардың авторы.
Көп жылғы еңбектері еленіп Ленин, Қызыл Жұлдыз, Құрмет белгісі ордендерімен т.б медальдармен мараппатталды. Кембридж университетінің халықаралық библиографиялық орталығы шығарған «Планетаның аса көрнекті адамдары» атты анықтамалыққа есімі енгізілді.
Көрнекті қаламгер, зерделі ғалым, мемлекет қайраткері 1993 жылдың 4 қарашасында 81-ге қараған шағында қайтыс болы.
Шәріпов Ә. Әке қабірі басында: Повесть // Жұлдыз.-1984.-№ 5.-101-136 6. Хрестоматия. Орта мектептің 9-класына арналған .-Алматы:Мектеп, 1982.-228 б.
Шәріпов Ә. Қазіргі дәуір және қазақ совет әдебиетінің даму проблемалары.-Алматы: «Ғылым», 1973.-287 б.
Шәріпов Ә. Қапастағы жұлдыздар: Повесть және жол хикаясы.-Алматы: Жазушы, 1971.-296 б.
Шәріпов Ә. Таңдамалы: 2 томдық.- Алматы: Жазушы, 1982.
Шәріпов Ә. Сахара қызы: Роман.-Алматы: Жазушы, 1979.-427 б.
Шәріпов Ә. Өмір белестері // Қазақ әдебиеті.-1980.- 25 сәуір.
Арынұлы Р. Әлдидің әлемі: (Ұлы Отан соғысының ардагері, жазушы Ә.Шәріпов) // Ертіс өңірі.-2011.-22 маусым.-11 б.
Әдібаев X. Азамат жолы // Лениншіл жас.-1982.-31 желтоқсан.
Бейсенбаев С. Жерлесіміз туралы сөз // Рауан.-1992.-26 маусым.
Майтанов Б. Кемелдік асуы// Жалын.-1982.-№ 12.-194-196 б.
Мұхамадиұлы М. Әди ағаға: Арнау // Рауан-1992.-26 маусым.
Нағметов А. Өмірінң өзегі ерлік пен достық //Қазақстан мүғалімі.-1982.-24 б.
Шондыбаев Уәйіс
Шондыбаев Уәйіс -бұрынғы Семей облысының Шұбартау ауданының Баршатас ауылында туған (1873-1925).
Уәйіс жасынан әнші, қиссаларды жатқа айтатын және дарынды ақын болған, әрі сазгер. Көрші Тобықты елімен, Қосай, Нұралы ауылдарымен, Найман руының сол кездегі алдыңғы катарлы адамдарымен жиі араласқан, тату-тәтті жолдас болған. Кезінде Абай шәкірттерінің бірі болған. Оның халық арасында кеңінен тараған «Перуайым», «Шұбартау», «Шыңғыстау» т,б. әндері бар. 1894 жылдан бастап Көкбай, Акылбай, Мағауия сияқты дарынды ақындар тобына қосылып, ұлы Абайдың ақындық мектебінен өтеді. Ақын шығармаларының ел аузында, көшірме қолжазбаларда және архив қорында сақталып жеткендері: орыс ақыны П.П.Ершовтың (1815-1869) әйгілі ертегі-дастаны «Конек-Горбунок» оқиғасын пайдаланып жазған «Иванушка-дурачок» поэмасы, «Жошы-Алаша хан» дастаны, «Қырық уәзір» әңгімесінен алынып жазылған «Бір қыздың оқиғасы» атты дастаны мен бірнеше өлеңдері.
Керей Уәйісақынның шығармаларын жинап, алғысөз,түсініктерін жазып, екі кітабын баспадан шығарған («Уақыт өрнегі»,Алматы, «Жазушы»,1988ж. «Абайдың акын шәкірттері», Алматы,1994 ж. 6-том) Қазақстанның халық жазушысы, Абай атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері, ғалым Қ.Мұхаметханов ағамыз.
Уәйіс ақынның 1916-1921 жылдары жазған өлең-жырлары түгелдей саяси-әлеуметтік лирика жанрында, революцияшыл рухта жазылған. «Кеңшілік кедейлерге заман бар ма?» (1916), «Дүние байқағанға бір кең сарай» атты өлеңдерінде халықты азаттық күреске үндеп, ел қамқоры болған жастарды жастарға үлгі-өнеге етіп ұсынады.
Ақынның алғашқы өлеңдері Ресейдегі төңкеріс, дүрбелең, азамат соғысы күндеріндегі күпті көңіл, қатерлі қауіптен елес берсе, кейінгі өлеңдері – Қазақстанда болыпевизм үстемдігі жаңа орнай бастаған, ел бүлініп, дүние құбыла бастаған кезеңге сәйкес келеді. Ақынның замана ызғырығын айқын сезініп, нақты баға беруі, осы орайдағы күмән мен үрей – XX ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ қоғамының көңіл-күйін айқын аңғартады. Ақын «Қанды ғасыр» толғауында былай дейді:
Көз жетті мына заман оңбасына,
Қара жүрек көбейді қандасына,
Реңсіз жан-жануар, табиғат та,
Кім кепіл қанды ғасыр болмасына.
Үрей шашып тұрғандай даласына,
Күдік көп туысына, баласына,
Өзіңе де сенбейтін заман туды,
Аузыңды ашсаң, қаласың жаласына.
Бұл өлең туралы: «Қанды ғасыр» толғауы – осы кезеңде Мағжан көшбасшы болған ұлттық әдебиеттің өзгеше бір туындысы деп бағалауға тиіспіз» -деп жазады Қазақстанның Халық жазушысы, Абай атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері М.Мағауин.
Ақынның шығармалары 1987 жылы «Жазушы» баспасынан басылып шықты.
Шондыбайұлы У. (1873-1925) Тәуке –Жәкібай: Поэма/Қазқ әдебиеті.- 1992.-18 желтоқсан.
Абайдың ақын шәкірттері: (Уәйіс ақын да кіргізілген )//Қ. Мұхаметханов.- Алматы: Дәуір, 994.-336 б.
Қазақ ССР 4-том қысқаша энциклопедия.-Алматы,1989.-638 б.
Сәменбекұлы Н. Керей Уәйіс ақын //Дидар.-2002.-8 маусым.
Ысмайылов Төлеужан
Қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі, Қайнар орта мектебінің түлегі – Төлеужан Ысмайылов бұрынғы «Социалистік Қазақстан» совхозының Аққора деген жерінде дүниеге келді (1932-1973). Әкесі Мұхамеджан колхоз басқармасы бола жүріп, 1942 жылы әскерге алынып, майданнан оралған жоқ. Қаршадайынан жетім қалған Төлеужан Шоң деген жерде бастауыш класты бітіріп, кейін Қайнар орта мектебінде оқыды. Төлеужанға ақындық нағашы жұртынан дарыды. Шешесі де домбырашы, әнші болған кісі. Арғы тегі атақты жыршы Жанақтан бастау алатын Төлеужан орта мектепті 15 жасында аяқтаған. Одан КазМУ-дің журналистика бөлімінде оқыды. Сонда оқып жүріп-ақ өлеңдері жарялана бастады.
1951 жылы университетті тамамдаған соң, «Жазушы» баспасында редактор болып, соңынан Қазақстан жазушылар Одағында кеңесші, Павлодар, Қызылжар облыстық газеттерінде, «Лениншіл жас» газетінде жемісті еңбек етті. Төлеужан таланты жөнінде белгілі қаламгер Т.Ахтанов: «Мен көрген ақындардың ішіндегі кесек талант – Төлеужан Ысмайылов еді» дейді. Төлеужан шығармасының кең қанат жаюына көп көмек жасаған жазушы Ә.Нұршайықов болды.
Төлеужан талантты ақын ғана емес, талантты журналист те болды. Оның қаламынан туған көркем очерктер мен мақалаларды жүрт қызыға оқыды. Өкінішке орай, ол әдебиет үшін он шақты жыл ғана еңбек етті. Тіршілігінің соңында ауыр дерт өкпе ауруымен арпалысты.
Ақынның козі тірісінде үш кітабы жарық көрді.: «Әлдекімге бір шапалақ « /1958/, «Есіл» /1959/, «Америка трагедиясы» /1962/ бәрі де отыз жасқа дейін жазылған дүниелер.
Ақынның әдеби мұрасының бір саласы- аударма болды. Үлкен күрделі, еңбек Т.Драйзердің «Американ трагедиясы» романының көркем тілмен аударылуына ерекше көңіл бөлінген. Көптеген орыс ақындарын қазақша шебер сөйлете білген Төлеужанның аудармашы ретіндегі құдіретін көрсететін екі үлкен еңбегі бар: А.С.Пушкиннің «Батыс славян жырлары»; екіншісі- М. Лермонтовтың «Мцыри» поэмасы.
1984 жылы шыққан «Сырымды айтам» деген кітабы бірнеше өлендерден, сатиралар және поэмалардан тұрады.
Ысмайылов Т. Сырымды айтам: Өлендер мен поэмалар/ Құраст.М.Сәрсекеев.- Алматы: Жазушы, 1984.-160 б.
Ысмайылов Т. Абыралымен арыздасу; Туған жерде тұрмын мен; Кездесу; Үйленем деушілерге кеңес; Ойланатын әңгіме: (Өлендер) // Семей таңы.-1992.-27 маусым.
Ысмайылов Т. Алғашқы махаббат туралы баллада.- Семей таңы, 1972.-14 ноябрь.
Ысмайылов Т. Жылқышы: (поэма) // Семей таңы.-1977.-8, 11 январь.
Ахметбекова А. Жай оғындай жарқ еткен: (Ақын туралы толғаныс) // Семей таңы.- 1992.- 11 шілде.
Ибрагимов Т. Ақын сыры: (Ақынның «Сырымды айтам» атты кітабы туралы ) // Семей таны.-1985.-2 февраль.
Қасым А. Ақын тағдыры туралы ақиқат айтылды ма? // Дидар.-2010.-19 қаңтар.-5 б.
Мауқаев Б. Көңілі ақ, жүрегі таза еді: (Ақын өмірі туралы) // Семей таңы.- 1991.- 4 қыркүйек.
Қошқарбеков Д. Абыралыдан шыққан ақын-жазушылар: (Т. Ысмайылов туралы бар) // Абыралы асулары: Тарихи очерк.- Алматы: Санат, 1995.-76-79 б.
Сәрсекеев М. Өлең деп соққан пәк жүрек: (Ақынның туғанына 60 жыл толуына орай) // Семей таңы.-1992.- 2 шілде.
Сәрсенбекова Д. «Мен қалай Аққорамды қия аламын» // Семей таңы.-2003.-17 қаңтар.-4 б.
Смағұл Ғ.Мәңгілік жас рухым- өлендерім: (Ақынның 60 жылдық мерейтойына орай) // Семей таңы.-1992.-1 мамыр.
Туғанбай Қ. Ақын трагедиясы: (Естелік) // Семей таңы.-1992.-2 шілде.
Шығыр Қ. Біздің өлең – періште ойдың перзенті // Жас алаш.-2000.-9 қыркүйек.